Door de vergrijzing loopt het totaal aan erfenissen de komende jaren op tot miljarden euro’s. We leggen in toenemende mate vast wat er met onze nalatenschap moet gebeuren, met persoonlijke wensen. Opvallende trends: kinderen moeten de erfenis delen met goede doelen en nalaten aan vrienden in plaats van familie.
Meer Nederlanders maken werk van hun nalatenschap. Ze wijken af van de standaardregels en leggen hun wensen vast in een testament. Het aantal testamenten neemt al jaren toe, met een uitschieter begin 2020 door corona. In het eerste kwartaal van 2020 werden ruim 5 procent meer testamenten ingeschreven in het Centraal Testamentenregister dan in hetzelfde kwartaal het jaar ervoor. De coronacrisis zet mensen aan het denken, zoveel is duidelijk. Toch neemt de aandacht voor nalaten en het goed vastleggen van de nalatenschap al veel langer toe, merken de specialisten van ABN AMRO MeesPierson.
Specialist Vermogensplanning Tjarko Denekamp krijgt veel vragen van klanten over nalaten. ‘Ze vinden het belangrijk dat hun vermogen goed terechtkomt als ze er niet meer zijn en willen weten wat de mogelijkheden zijn.’ Uit de vragen blijkt dat klanten eerst en vooral hun partner en kinderen financieel verzorgd willen achterlaten. Maar ook nalaten aan goede doelen komt vaak aan de orde, net als manieren om belasting te besparen. Door in een testament afspraken of voorwaarden vast te leggen, betalen de ontvangers mogelijk minder erfbelasting. Denekamp en zijn collega’s stellen geen testament op, want dat mag in Nederland alleen de notaris, maar ze kunnen klanten wel helpen bij estateplanning. Oftewel, alles wat te maken heeft met de overdracht van vermogen naar een volgende generatie en andere erfgenamen.
Steeds vaker blijft er na het leven iets over om na te laten. De omvang van erfenissen in ons land neemt sinds 2015 toe. Elk jaar gaat er meer geld naar erfgenamen: kinderen, kleinkinderen, goede doelen en soms de overheid. Die trend werd voor het eerst zichtbaar in 2015, na een daling rond de krediet- en woningmarktcrisis. In 2018 werd er 18,6 miljard euro nagelaten. De komende jaren vererft er meer vermogen dan ooit, verwacht het CBS. Dan komt het geld vrij dat de babyboomers, de 66- tot 75-jarigen, hebben opgebouwd. Een immense verschuiving van vermogen, want deze generatie is omvangrijk door de geboortegolf van na de Tweede Wereldoorlog. Bovendien heeft ze meer vermogen dan de generaties ervoor. Het CBS verwacht dat er zeker 900 miljard euro vererft. Een schatting, concrete cijfers zijn er niet. Het CBS gebruikt de cijfers van de erfbelastingaangifte om trends te ontdekken, de afwikkeling van nalatenschappen duurt vaak lang. Maar de cijfers over de welvaart in Nederland en de huizenprijsstijging bevestigen de trend.
Wie een testament laat opstellen kiest voor maatwerk. De wet voorziet in een standaardoplossing. Het wettelijk erfrecht bepaalt dat als iemand overlijdt, de langstlevende partner alle bezittingen erft. De kinderen krijgen een erfdeel dat ze pas kunnen opeisen als ook de langstlevende partner is overleden. Denekamp: ‘Veel vermogenden kiezen ervoor een testament op te stellen. Ze willen zelf beslissen hoe ze hun vermogen doorgeven aan de erfgenamen. Dat helpt bijvoorbeeld versnippering van vermogensbestanddelen als een woning of bedrijf te voorkomen. In een testament kan de ouderlijke woning of de onderneming aan een specifieke erfgenaam worden toebedeeld.’
Ondernemers kunnen in hun testament een regeling opnemen die ervoor zorgt dat de onderneming op een weloverwogen manier overgaat naar de familie en beoogde opvolgers, zegt Denekamp. ‘De opvolger betaalt minder of geen erfbelasting als je gebruikmaakt van de bedrijfsopvolgingsregeling (BOR).’ Ook voor het toenemende aantal alleenstaanden zonder kinderen biedt een testament uitkomst. Regelen zij niets, dan vererft het vermogen naar broers en zussen en andere familieleden. Zijn die er niet, dan valt de nalatenschap uiteindelijk in de consignatiekas van de rijksoverheid. Daar blijft het vermogen twintig jaar staan in afwachting van eventuele rechthebbenden en daarna vervalt het aan de staat. Gelukkig kan iedereen door middel van een testament nalaten aan een goede vriend of een goed doel.
Belasting besparen was lange tijd een belangrijke reden om een testament op te maken. Veel mensen hebben een hekel aan de erfbelasting en ze richten de nalatenschap zo in dat die zo laag mogelijk is. Maar de mogelijkheden om fiscaal voordeel te behalen zijn de afgelopen jaren sterk verminderd. Volgens Specialist Vermogensplanning Tjarko Denekamp geven klanten ook de voorkeur aan eenvoud boven fiscaal voordeel. ‘Neem het combinatietestament, waarbij de langstlevende een keuze kan maken uit diverse mogelijkheden om de nalatenschap te verdelen. Hij of zij kiest wat fiscaal het gunstigst is. De uitvoering na het eerste overlijden is echter een flinke klus, doordat alle mogelijkheden open liggen. De langstlevende moet de juiste rekensommen maken en met de andere erfgenamen – de kinderen – om tafel.’ De achterblijvende partner heeft daar soms moeite mee. ‘In toenemende mate begeleiden we mensen bij de overstap naar een eenvoudiger testament. Vaak op basis van de wettelijke verdeling, de standaardregeling van het erfrecht. De langstlevende krijgt dan zeggenschap over de nalatenschap en hoeft niet met de kinderen de verdeling te regelen.’ Dat je bij deze regeling fiscaal misschien niet het onderste uit de kan haalt, is voor de meeste klanten geen probleem. ‘Ze laten hun partner liever achter met een heldere regeling, dat geeft een gerust gevoel.’
Belangrijke reden om een testament op te stellen, is de wens om aan goede doelen na te laten. Uit onderzoek blijkt dat 85 procent van de ABN AMRO-klanten geeft aan goede doelen, dat percentage ligt bij MeesPierson zelfs nog hoger. Een groeiend aantal mensen laat goede doelen meedelen in de nalatenschap, zegt Frank Aalderinks, hoofd Filantropie Advies van ABN AMRO MeesPierson. ‘Zij willen met hun nalatenschap de wereld een beetje beter maken.’ Die wens levert vaak een dilemma op. ‘Welk goed doel wil je steunen? Nederland telt meer dan 10.000 fondsenwervende instellingen, die jouw euro allemaal goed kunnen gebruiken.’ De juiste strategie? Start met je passie. ‘Vraag je af welk verschil je wilt maken.’ Aalderinks’ team helpt klanten bij de selectie van goede doelen die bij hun wensen en ambities passen.
Soms zijn die ambities groot: onderzoek naar ziekten steunen of bijdragen aan de oplossing van armoede. Maar het kan ook klein. Zo had een klant de wens om een deel van haar nalatenschap te geven aan Nederlandse landschapsschilderijen. Ze had haar hele leven genoten van landschapskunst en vond het een mooi idee met haar nalatenschap bij te dragen aan de instandhouding ervan. Aalderinks’ team besprak de ideeën met de klant en de Vereniging Rembrandt, die Nederlandse musea helpt bij kunstaankopen. ‘Via onze bemiddeling kreeg de vereniging een plek in haar testament. Mevrouw doneerde bij leven al aan de Vereniging Rembrandt en is inmiddels overleden. We ontvangen nog regelmatig updates over de landschapsschilderijen die musea met het legaat aanschaffen.’ Een mooie, concrete vorm van nalaten, vindt Aalderinks.
Vermogenden geven graag en veel, maar kijken ook kritisch hoe goede doelen het gedoneerde geld inzetten. Ze willen weten hoeveel van hun donatie daadwerkelijk ten goede komt aan het doel, zegt Aalderinks. ‘Er is een grote behoefte aan hulp bij het kiezen van effectieve goede doelen. We kijken met klanten bijvoorbeeld naar de doelbestedingen van een goededoelenorganisatie.’ Geven volgens de uitgangspunten van effectief altruïsme – hoe kun je met je donatie de grootste impact maken – spreekt veel klanten aan. ‘Je ervaart zelf hoe goede doelen omgaan met je donatie en communiceren over het effect van je gift. Kortom: hoe professioneel en effectief jouw goede doel in de praktijk is. Waar nodig stuur je bij voordat je een goed doel in je testament opneemt. Schenken tijdens je leven is in feite een voorportaal voor nalaten aan goede doelen.’
Betrek bij de geefstrategie ook de volgende generatie, adviseert Filantropie Adviseur Daan Meurer van ABN AMRO MeesPierson. Dat doen vermogende klanten steeds vaker. ‘Ze bespreken met hun kinderen op welke wijze ze geven en nalaten aan goede doelen en waarom het belangrijk is je maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen.’ De bank ontwikkelde een familieprogramma waarin de adviseur met klanten en hun kinderen de geefstrategie doorneemt. Meurer: ‘Een gesprek aan de keukentafel waar we onder andere de familiewaarden bespreken, wat de familie belangrijk vindt en aan welke doelen je als familie wilt schenken. Daarbij laten we nadrukkelijk ook de kinderen aan het woord. We vragen welke maatschappelijke verandering zij graag zouden zien. Dat levert heel mooie gesprekken op.’
Toenemende welvaart en andere maatschappelijke ontwikkelingen leiden tot accentverschuivingen in de wijze waarop vermogenden nalaten. Zo is het minder vanzelfsprekend dat het volledige vermogen naar de kinderen gaat. Zij moeten hun plek in het testament steeds vaker delen met goede doelen. Denekamp: ‘Klanten denken na over de vraag of en hoeveel ze willen nalaten aan hun kinderen.’ Een groot vermogen kan het leven van de volgende generatie beïnvloeden, positief maar ook negatief. Of, zoals investeerder Warren Buffett het stelt: ‘A very rich person should leave his kids enough to do anything, but not enough to do nothing.’
Veel ouders zijn zich bewust van de verantwoordelijkheid die een vermogen met zich meebrengt, ook om het in stand te houden. Niet voor niets ervaren ze de overdracht soms als een punt van zorg. ‘De kinderen vragen zich op hun beurt af of ze wel over voldoende kennis beschikken om het vermogen straks goed te beheren’, zegt Generation Next Coach Mo Morabit. ‘Ook al wordt er in de familie niet veel over geld gepraat, volwassen kinderen voelen toch de verantwoordelijkheid voor het geld van hun ouders. Zeker als dat over meer generaties is opgebouwd.’ Morabit is coach in het Next-team dat kinderen tussen de 18 en 30 jaar van ABN AMRO MeesPierson-klanten begeleidt in het beheer van vermogen. ‘Zo zijn ze beter voorbereid op het vermogen dat van ouders of grootouders naar hen toekomt.’
Binnen het programma leren de deelnemers over schenken en filantropie, ondernemen en de invloed van geld op relaties. Ook maken ze kennis met de verschillende kanten van beleggen. Belangrijk, zegt Morabit. ‘Dan ben je als kind vast bekend met de mogelijkheden en schrik je niet als je bijvoorbeeld een nalatenschap krijgt met daarin een actief beheerde beleggingsportefeuille.’ Next is een succes, de interesse bij klanten en hun kinderen is groot. ‘Nu deze dienstverlening bekender wordt, krijgen we ook veel verzoeken van volwassen kinderen buiten de beoogde leeftijdscategorie’, vertelt Morabit. ‘Ook die groep wil zich goed voorbereiden op het vermogen dat hun in de toekomst mogelijk toevalt.’ Reden voor de bank om voor hen Connect te starten. Het geeft de kinderen van klanten toegang tot de dienstverlening van de bank, ook al komen ze daar op basis van hun eigen vermogen nog niet voor in aanmerking.
De verschuiving van vermogens naar volgende generaties zorgt ook voor discussie over vermogensongelijkheid. Het geeft immers een voorsprong, met name op de woningmarkt. Denekamp merkt dat dit ook vermogenden bezighoudt en dat het denken over de vrijstellingen bij schenken en nalaten is veranderd. Neem de jubelton, een forse fiscale vrijstelling voor een schenking bij de aankoop van een woning. Denekamp: ‘Wat lang werd gezien als een leuk fiscaal cadeautje, is nu beleid dat het maatschappelijk evenwicht kan verstoren. Klanten lezen ook de berichten over de woningmarkt, die wordt beïnvloed door ouders die geld aan hun kinderen schenken voor de aankoop van een woning. Het baart zorgen dat dit anderen benadeelt en het evenwicht verstoort. Een dilemma, want tegelijk willen de meeste ouders hun kinderen graag financieel helpen om zelfstandig te gaan wonen.’
Denekamp verwacht dat de discussie over vermogensongelijkheid in toenemende mate gevoerd wordt. Mogelijk verdwijnen ruime fiscale vrijstellingen als de jubelton. Ook de belastingvoordelen bij bedrijfsoverdracht zijn een punt van discussie. ‘Politici stellen de vraag of het wel maatschappelijk verantwoord is om ondernemers fiscaal zo in de watten te leggen’, erkent Denekamp, al wijst hij ook op de andere kant van de medaille. ‘De schenkingsvrijstelling zorgt ervoor dat de volgende generatie de onderneming soepel kan overnemen, met een positief effect op de continuïteit van de onderneming en de werkgelegenheid.’
‘Ik schenk het grootste deel van mijn vermogen aan goede doelen die bijdragen aan beter onderwijs voor kinderen.’ Filmmaker George Lucas, bekend van Star Wars, is een van de vermogenden die op het platform "The Giving Pledge" beloven hun vermogen voor goede doelen in te zetten. Lucas, met een geschat vermogen van 7 miljard dollar, is niet de enige. De oprichter van het platform, Melinda French Gates, wist sinds 2010 ruim tweehonderd van ’s werelds rijkste individuen en families te verleiden om een groot deel van hun vermogen te schenken en zo de wereld beter te maken. Door openheid te geven over hun schenkingen hopen ze anderen te stimuleren tot filantropie. En dat werkt, de gepubliceerde brieven die deelnemers aan de initiatiefnemer sturen over de bestemming van hun giften zijn zeer lezenswaardig. Het geeft een kijkje in de passie van onder anderen ondernemer Richard Branson en mode-ontwerper Diane von Fürstenberg voor de doelen die ze steunen.
Frank Aalderinks, hoofd Filantropie Advies bij ABN AMRO MeesPierson, bespeurt datzelfde enthousiasme bij Nederlandse vermogenden. ‘Wij zien iedere dag dat goed voorbeeld goed doet volgen. Klanten delen graag onderling hoe bijzonder en inspirerend het is om je in te zetten voor een betere wereld.’ Al past de Amerikaanse aanpak – online met naam en foto – niet bij onze volksaard. ‘Klanten die in Nederland met filantropie bezig zijn delen wel graag hun verhalen en willen krachten bundelen. Filantropie is onmisbaar en zorgt voor geld waarmee je sneller en flexibeler dan overheden innovatie kunt aanjagen. Vanwege de toenemende vermogensongelijkheid willen onze klanten juist nu in actie komen en door filantropie de kloof tussen arm en rijk verkleinen.’ Reden voor de bank om filantropen samen te brengen en regelmatig kleinschalige bijeenkomsten over onderwerpen als armoede, klimaat en kansengelijkheid te organiseren voor belangstellenden in filantropie.
Givingpledge.org
Ook demografische ontwikkelingen beïnvloeden de wijze waarop we onze nalatenschap vormgeven, vertelt Denekamp. Dat geldt al helemaal voor de vergrijzing. ‘De gemiddelde levensverwachting van Nederlanders is tachtig plus. Kinderen van tachtigplussers zijn vijftig/zestigers die vaak zelf ook vermogend zijn.’ Sommige klanten overwegen daarom een generatie over te slaan in hun estateplan en de kleinkinderen in het testament op te nemen. Denekamp: ‘Zij bevinden zich in een heel andere fase van hun leven en kunnen een erfenis van hun grootouders goed gebruiken om een woning te kopen of een studieschuld af te lossen.’ Een aandachtspunt is wel de hogere erfbelasting voor kleinkinderen. Kinderen hebben te maken met tarieven van 10% en 20% boven de vrijstelling. Kleinkinderen betalen met 18% en 36% bijna het dubbele. Dat geldt ook in de situatie dat een kind voor zijn ouder is overleden en de kleinkinderen om die reden van de grootouder erven. Dit wekt veel onbegrip. Het erfrecht beweegt mee met de veranderingen in de maatschappij, maar snel gaat dat niet. Het is van oudsher gebaseerd op de verwantschap tussen de overledene en de erfgenamen. Hoe verder de verwantschap tussen erflater en erfgenaam, hoe hoger de belasting. ‘Je kunt je afvragen of je niet vrij moet zijn om je nalatenschap te laten vererven op een manier die past bij jouw situatie, zonder wettelijke of fiscale belemmeringen.’
De familiebanden waarop het erfrecht is gebaseerd worden steeds losser. Vraag is of de erfbelasting toe is aan modernisering. Is het eerlijk dat grote vrijstellingen alleen gelden voor de partner? Een partner is volgens de wet de persoon met wie de erflater een huwelijk of geregistreerd partnerschap heeft. Denekamp: ‘Voor partners is er een grote vrijstelling van 671.910 euro, laat je na aan een vriend, broer of zus dan is dat slechts 2.244 euro. Logischer zou zijn dat je zelf kunt kiezen met wie je die grote vrijstelling deelt.’
Hij merkt in de praktijk dat de grenzen van het erfrecht vooral knellen als ouders een kind willen onterven, bij ruzie, verslaving of verlies van contact. De wet staat volledig onterven niet toe. ‘Een ouder kan een kind onterven, maar het kan nog altijd een deel van de erfenis opeisen: de legitieme portie.’ Dat is een overblijfsel uit het erfrecht van 1868, toen het nog volledig was gebaseerd op bloedverwantschap. In het hedendaagse erfrecht ligt de nadruk veel meer op de relatie van de erflater. Zo is de partner sinds 2003 beter beschermd tegen de wens van kinderen om het ouderlijk huis te verkopen. ‘Het is de vraag hoelang de legitieme portie nog blijft bestaan’, zegt Denekamp. ‘Het lijkt logisch om ouders de vrijheid te geven met hun vermogen te doen wat ze willen.’
Een mening die breed wordt gedeeld. Ruim 68 procent van de Nederlanders vindt het niet meer vanzelfsprekend dat kinderen van hun ouders erven als de ouders dat niet willen, zo blijkt uit een onderzoeksrapport van het Centrum voor Notarieel Recht en het Netwerk Notarissen. Denekamp verwacht dat de legitieme portie op termijn uit het erfrecht verdwijnt of plaatsmaakt voor een afgezwakte vorm waarin die alleen voor minderjarige kinderen geldt. In het onderzoeksrapport wordt een variant beschreven waarbij het onterfde kind wel geld ontvangt als dat nodig is voor verzorging, opvoeding, levensonderhoud en studie. Of als het kind onder het bestaansminimum komt als de ouder overlijdt.
Specialisten kijken ook kritisch naar hoe het erfrecht aansluit bij het toenemend aantal niet-traditionele samenlevingsvormen. Het traditionele gezin – vader, moeder en kinderen – is allang niet meer de enige samenlevingsvorm. Het aantal huishoudens waarin ouders met stief-, pleeg- en eigen kinderen samenleven neemt toe. De laatste schatting dateert uit 2017, toen 5 procent van de paren met minderjarige kinderen een samengesteld gezin vormde. Denekamp: ‘Het erfrecht gaat nog uit van de traditionele levensloop, waarbij mensen jong in het huwelijk treden, vermogen opbouwen tijdens het huwelijk en nalaten aan hun gezamenlijke kinderen. Volgens het erfrecht erven alleen de eigen kinderen van een ouder. Wie de vererving anders wil regelen moet een testament opstellen. Bij samengestelde gezinnen kiezen partners er vaak voor elkaars kinderen evenveel te laten erven als de eigen kinderen. Die afspraak legt iedere ouder dan in het eigen testament vast.’
Maar het is de vraag of die laatste wens dan wel wordt uitgevoerd, zegt Denekamp. Een testament is namelijk geen contract maar een akte. ‘Elke partner kan op ieder moment de notaris opdracht geven het testament te wijzigen. Het komt regelmatig voor dat de langstlevende de stiefkinderen uit het eigen testament schrapt.’ De kinderen krijgen dan alleen het erfdeel van hun ouder, of wat daarvan over is als de langstlevende overlijdt. Denekamp verwacht dat er op termijn mogelijkheden komen om afspraken in een contract vast te leggen. ‘Dan is er voor de ouders meer zekerheid dat hun wensen worden uitgevoerd. Dat geeft rust over de bestemming van je vermogen en daar is estateplanning natuurlijk vooral voor bedoeld.’
Schenken aan uw kind of aan een ander is dit jaar extra aantrekkelijk. In 2021 zijn de jaarlijkse belastingvrije bedragen met € 1.000 verhoogd. Een tijdelijke maatregel vanwege de coronacrisis. Ouders mogen € 6.604 belastingvrij schenken aan hun kind. Iedereen mag € 3.244 belastingvrij schenken aan een ander. De verhoogde vrijstellingen gelden tot en met 31 december 2021.
Schenkt u liever aan een goed doel? Giften aan goede doelen zijn onder voorwaarden aftrekbaar voor de inkomstenbelasting. Het moet dan wel gaan om schenkingen aan ‘algemeen nut beogende instellingen’, ofwel ANBI’s. Een gift aan een ANBI is aftrekbaar tegen het geldende tarief van de inkomstenbelasting. Is uw belastbaar inkomen in box 1 hoger dan circa € 69.000 dan is het belastingvoordeel van aftrekbare giften lager. In 2021 is dit maximaal 43%. De komende jaren daalt dit percentage verder. Alle reden om nog dit jaar te schenken aan een goed doel. U kunt meer geven, zonder dat het u meer kost.
De fiscale aftrek is ook afhankelijk van de vorm van de schenking. Periodieke schenkingen zijn volledig aftrekbaar en bij andere schenkingen gelden grenzen. Er is een drempel van 1% van uw drempelinkomen, met een minimum van 60. Het maximum is 10% van uw drempelinkomen (het totaal van uw inkomsten en aftrekposten in box 1, 2 en 3, zonder uw persoonsgebonden aftrek).
Wilt u meer weten over vermogensoverdracht en hoe u het regelen van uw nalatenschap kunt aanpakken? Download dan de whitepaper 'Vermogensoverdracht aan de volgende generatie'.
