Marina Abramović – Pionier van performancekunst

Toen Marina Abramović (77) in de jaren zeventig als performancekunstenaar naam begon te maken, stond die kunstvorm nog in de kinderschoenen. ‘Zij zorgde dat het mainstream werd’, zegt Emma Harjadi Herman, hoofd educatie en inclusie van Stedelijk Museum Amsterdam. In haar werk verkent Abramović thema’s als vrijheid, geweld, liefde en spiritualiteit, steeds met haar eigen lichaam als medium. Kenmerkend voor haar werk is de manier waarop ze haar fysieke en mentale uithoudingsvermogen test, iets wat de fascinatie van het publiek nog altijd weet te vangen.

Strenge opvoeding

Marina Abramović werd geboren in Belgrado en groeide op in communistisch Joegoslavië. Haar ouders waren erg streng. ‘Mijn moeder maakte me ’s nachts wakker als ze vond dat ik te rommelig sliep. Dan moest ik mijn bed opnieuw opmaken’, vertelt ze in een interview met Elizabeth Day in de podcast How to fail. ‘Ik kreeg daardoor zó’n controle over hoe ik sliep, dat wanneer ik nu in een hotelkamer heb geslapen het bijna niet te zien is dat er iemand in de kamer is geweest.’ Kunst werd haar uitlaatklep. In de performancekunst vond ze een podium waarin ze haar streven naar vrijheid kon vormgeven. Toch is ze dankbaar voor haar strenge opvoeding, vertelt ze. ‘De discipline die ik daardoor heb ontwikkeld is essentieel geweest voor mijn performancekunst.’

Acht uur stilzitten

Die sterk ontwikkelde beheersing over haar lichaam is onder andere terug te zien in haar wereldberoemde voorstelling The Artist is Present (MoMA, New York 2010). Drie maanden lang zat Abramović dagelijks acht uur stil op een stoel, zonder te eten, drinken, op te staan of naar het toilet te gaan. Bezoekers konden tegenover haar zitten en haar aankijken zolang ze zelf wilden. Hun reacties en ervaringen liepen uiteen van stoïcijns tot emotioneel. ‘Dat is ook precies waar haar uitvoeringen om gaan: de uitwisseling van energie tussen haar en het publiek’, legt Herman uit.

Pijngrens

Een rode draad in het werk van Abramović is dat het fysiek en mentaal zwaar is. Met als extreem voorbeeld het spraakmakende Rhythm 0 (Studio Morra, Napels 1974). Waar het publiek bij The Artist is Present alleen oogcontact mocht maken, leverde Abramović zich bij deze voorstelling over aan het publiek. Op een tafel lagen allerlei voorwerpen, variërend van een roos tot een geladen pistool. Bezoekers mochten daarmee doen wat ze wilden. Naarmate de voorstelling vorderde werden zij steeds wreder richting Abramović. ‘Rhythm 0 laat zien waarom we mensen met macht nog altijd niet kunnen vertrouwen’, schreef de Britse krant The Guardian in september 2023, toen Abramović een tentoonstelling in Londen had.

Samenwerking Ulay

Begin jaren zeventig verliet Abramović Joegoslavië en belandde in Amsterdam. Ze is er nog altijd goed bekend. ‘Het was hier zó vrij’, vertelt ze in een podcast van het Stedelijk. In Amsterdam ontmoette ze de Duitse performancekunstenaar Ulay (pseudoniem van Frank Uwe Laysiepen), met wie ze twaalf jaar lang een relatie had en samenwerkte. Samen brachten ze werken als Rest Energy en Relation Work tot leven. De relatie en samenwerking eindigden op de Chinese Muur, tijdens een project waar het paar acht jaar lang naartoe had gewerkt. Abramović vervolgde haar carrière als soloartiest.

Retrospectief

In 2024 keert Abramović terug naar Amsterdam om haar belangrijkste werken tentoon te stellen in het Stedelijk Museum. Een retrospectief van een carrière die vijf decennia omvat. Te zien zijn sculpturen, foto’s en video’s van uitvoeringen. Ook zijn er live heruitvoeringen van vier iconische performances die voor het eerst in Nederland te zien zijn: Art Must Be Beautiful, Artist Must Be Beautiful uit 1975, Imponderabilia uit 1977 (met Ulay), Luminosity uit 1997 en The House with the Ocean View uit 2002. Bezoekers kunnen ook deelnemen aan twee werken: Relation Work en Counting the Rice van de Abramović Method.