Springen door juridische hoepels
Jo-an werd gegrepen door het onderwerp wensouders toen ze zich na haar studie op het familierecht richtte. ‘Ik kreeg zelf op natuurlijke wijze kinderen. Ik realiseerde me welke weg sommige mensen moesten afleggen om te komen waar ik ben. Voor man-man paren is dat het lastigste, omdat ze niet zelf kunnen baren. Je hebt altijd een ander nodig, een co-moeder of een draagmoeder. En het is moeilijk om elkaar te vinden.’
Wie baart is juridisch de moeder
Of je een advocaat nodig hebt om het ouderschap juridisch te regelen, ligt maar net aan de situatie, zegt Jo-an. ‘Als alleenstaande moeder kun je naar een kliniek gaan om met donorzaad zwanger te worden. Daar komt geen advocaat aan te pas, je baart het kind en krijgt automatisch het juridisch ouderschap en gezag. Als zij kiest voor een bekende donor, dan moet er wel een donorovereenkomst voorafgaand aan de zwangerschap overeengekomen worden onder begeleiding van een advocaat. Voor wensvaders ligt dit anders. Ook daar ligt het aan de situatie. Als man alleen, of als mannenstel die via draagmoederschap ouders willen worden, is er altijd een vrouw die het kind baart. Zij is dan juridisch moeder met gezag. Je moet dan altijd naar de rechtbank voor de overdracht van het juridisch ouderschap aan de wensouders. Die procedure moet door een advocaat worden gevoerd. Voorafgaand aan de zwangerschap maakt de advocaat ook de draagmoederschapsovereenkomst en zo nodig de donorovereenkomst op. Bij intentioneel co-ouderschap stelt de advocaat voorafgaand aan de zwangerschap een meerouderschapsovereenkomst samen met de wensouders op.’
Overeenkomst
Het werk van Van der Tol begint altijd al vóór de zwangerschap. Ze stelt verschillende overeenkomsten op, zoals donorcontracten en draagmoederschapsovereenkomsten. Deze documenten leggen verwachtingen en afspraken vast tussen alle betrokken partijen. Zo bevat het contract bepalingen over de omgang na de geboorte, financiële afspraken en wie de juridisch ouders met gezag worden. Het is essentieel om deze zaken juridisch vast te leggen om toekomstige conflicten te vermijden.
Ook advocaat van het kind
Bij draagmoederschap is het altijd duidelijk wat er moet gebeuren, zegt Jo-an. ‘Het kind wordt verzorgd en opgevoed door de wensouders, dat wordt vooraf duidelijk overeengekomen. Wel worden er afspraken gemaakt over hoe de draagmoeder in het leven van het kind is. Bij co-ouderschap, bijvoorbeeld tussen een man-man koppel en een vrouw-vrouw koppel, moet je nog meer vastleggen en kunnen niet alle ouders ook juridisch ouders worden. Je spreekt ook af hoe je na de geboorte het ouderschap samen gaat vormgeven en uitvoeren. Hoe vaak is het kind in het ene gezin en hoe vaak bij het andere, bijvoorbeeld.’ De overeenkomst is een basis om op terug te vallen, stelt ze. ‘Al is het natuurlijk nooit in beton gegoten, als het kind na de geboorte iets anders nodig blijkt te hebben, dan moet je met elkaar in overleg. Ik ben me er altijd van bewust dat ik ook de advocaat van het kind ben. In iedere situatie moeten de belangen van het (toekomstige) kind voorop staan.’
Veel wensouders zoeken een draagmoeder in het buitenland omdat zij in Nederland geen draagmoeder in hun omgeving kunnen vinden die voor hen een kind kan dragen. Dit brengt extra complicaties met zich mee, zoals kinderen die stateloos zijn of ouders die problemen krijgen met zorgverzekering of het krijgen van toeslagen en ouderschapsverlof. Van der Tol heeft ervaren hoe schrijnend deze situaties kunnen zijn, waarbij kinderen niet meetelden in de maatschappij vanwege juridische obstakels.
Wel ouder, geen zeggenschap
Meerouderschap blijft een heikel punt in Nederland. Volgens de huidige wetgeving kunnen kinderen slechts twee juridische ouders hebben, wat problematisch is voor gezinnen met meer dan twee opvoeders. Dit kan leiden tot situaties waarin sommige ouders geen zeggenschap hebben of kinderen niet tegen een ouder-kind tarief van hen kunnen erven, ondanks dat ze een essentiële rol spelen in de opvoeding.
Draagmoederschap brengt ook juridische uitdagingen met zich mee. Zelfs in relatief eenvoudige gevallen kan het lang duren voordat het juridisch ouderschap en gezag door de rechter wordt overgedragen aan de wensouders. Dit kan gevolgen hebben voor zaken als medische beslissingen en ouderschapsverlof, wat belangrijk is voor de binding met het kind. De meeste werkgevers zijn gelukkig wel zo flexibel om iets te bieden, stelt ze. ‘Maar de rekening komt dan wel bij de werkgever te liggen.’ Tegelijkertijd ziet ze vooruitgang. ‘Rechters die stappen durven te zetten, beslissingen durven te nemen. Er komt steeds meer begrip voor draagmoederschapssituaties.’
Jurisprudentie uitlokken
Van der Tol probeert regelmatig jurisprudentie uit te lokken, om daarmee meer te kunnen bereiken voor de ouders, de draagmoeder en het kind. Ze werkt samen met wensouders die openstaan voor het maken van een statement door juridische grenzen te verkennen. Dit pionierswerk kan leiden tot bredere acceptatie en betere regelingen voor diverse gezinsvormen.
Veranderende tijd
Op dit moment is er in de wet niets geregeld over draagmoederschap. Al sinds juli 2023 ligt het wetsvoorstel ‘Wet kind, draagmoederschap en afstamming’ bij de Tweede Kamer. Dit wetsvoorstel beoogt een betere bescherming van het kind, de draagmoeder en de wensouders. Het is nog onbekend wanneer de wet behandeld wordt in de Tweede Kamer. Het kan zijn dat het politieke krachtenveld op dit moment niet optimaal is om tot een invoering van de wet te komen, aldus Jo-an.
Ook over meerouderschap is al het nodige gesproken in allerlei gremia. Dat heeft tot op heden nog niet geleid tot een wetsvoorstel. De Staatcommissie Herijking Ouderschap heeft al in 2016 aan het Kabinet geadviseerd om wetgeving te maken voor zowel meerouderschap als draagmoederschap. Het Kabinet heeft recent medegedeeld dat er geen wetsvoorstel komt voor meerouderschap, omdat de uitvoering daarvan te duur zou zijn. De VVD heeft in reactie daarop laten weten met een initiatiefwetsvoorstel te komen die meerouderschap wel mogelijk moet maken.
Blije mensen
Ze heeft een uitdagende specialisatie maar tegelijkertijd is het ook dankbaar werk, stelt Jo-an. ‘Het gaat niet over geld of je gelijk halen, maar over het vormen van je gezin. Ik zie veel blije mensen, geboortekaartjes, hele fotoseries van baby’s en ook blije draagmoeders. Dan realiseer ik me weer welke weg deze mensen moeten afleggen om hetzelfde gezinsgeluk te ervaren als ik.’
