Onder leiding van premier Boris Johnson bereidt het Verenigd Koninkrijk zich voor op een vertrek uit de Europese Unie. Wat kunnen we van hem en van de Brexit verwachten?
Ruim drie jaar na het Brexit-referendum is er meer onzekerheid dan ooit over het vertrek van de Britten uit de Europese Unie. De afspraken over het tijdstip van vertrek uit de Unie, de voorwaarden en het vertrek zelf zijn al drie jaar onderwerp van discussie. Zeker is in ieder geval dat de nieuwe premier Boris Johnson het vertrek van de Britten uit de Europese Unie nog enerverender maakt. Johnson heeft laten zien hoog spel te durven spelen om zijn politieke doelen te bereiken. Met wisselend succes. Met de benoeming van Johnson eerder dit jaar brak dan ook een nieuw hoofdstuk aan in de Britse politiek, die tot op het bot verdeeld is geraakt sinds het Brexit-referendum van 2016. Het is aan Johnson om het Verenigd Koninkrijk (VK) de komende maanden te begeleiden bij het vertrek uit de Europese Unie. Maar wat kunnen we van hem verwachten?
Bravoure
In de afgelopen weken heeft Johnson voor veel tumult gezorgd met zijn aanpak van de Brexit. Het verbaast degenen die hem al langer volgen niet; Johnson is met een Brits gevoel voor understatement een kleurrijke persoonlijkheid te noemen. Een showman die meer op intuïtie vaart dan op diepe analyses. Het is een man met veel bravoure die graag bluft, maar ook bereid is de uiterste consequenties van zijn hoge spel te accepteren. Dat maakte hem al sinds de start van zijn politieke carrière populair bij veel Britten, die dol zijn op excentrieke figuren die afwijken van de norm. En dat doet Johnson. Zo bewees hij anders dan zijn voorgangers David Cameron en Theresa May dat een premier van de conservatieve partij niet kleurloos en politiek correct hoeft te zijn. Johnson heeft een uitgesproken mening, zo blijkt sinds hij na een journalistieke carrière overstapte naar de politiek. Als parlementslid, burgemeester van Londen en later als minister van Buitenlandse Zaken en premier neemt hij geen blad voor de mond.
Schitterende afzondering
Het deert Johnson niet wat anderen van hem vinden. En zeker niet de leden van het Europese Parlement in de Brexit-onderhandelingen.
Niet verrassend; hij behoort tot dat deel van de Britse elite dat impliciet lijkt uit te gaan van superioriteit van de Britten. Volgens sommige sociologen een gevolg van de geïsoleerde positie van de Britten op hun eiland. Aan het einde van de negentiende eeuw was er in het VK zelfs een zelfgekozen periode van isolatie. Het land hield zich toen jarenlang buiten alle Europese aangelegenheden. Een periode die ze zelf destijds ‘splendid isolation’ (schitterende afzondering) noemden. Onder druk van de internationale ontwikkelingen werden er aan het begin van de twintigste eeuw onder druk van de internationale ontwikkelingen toch weer allianties aangegaan.
Uitdagingen
Johnson leek zich weer een nieuwe periode van afzondering in splendid isolation voor te bereiden. Hij maakte zich lange tijd hard voor een no deal-Brexit waarin geen afspraken met de Europese Unie worden gemaakt. Nu het Britse Lagerhuis een no deal heeft verboden is een koersverandering nodig. Een nog grotere uitdaging om Brexit tot een goed einde te brengen. De belangrijkste: het vinden van een oplossing voor Brexit die op een meerderheid in het Britse Parlement kan rekenen. Johnson wil dat de tot nu toe overeengekomen afspraken tussen het VK en de Europese van tafel gaan. Of in ieder geval opnieuw worden besproken. Vooral de afspraken over de verrekening van de kosten en over de nieuwe grens die ontstaat na Brexit met de Europese Unie zijn hem een doorn in het oog. (zie kaders over verdeling van de kosten en de nieuwe economische grens)
De Europese Unie stelt zich echter op het standpunt dat de toenmalige Britse regering onder Theresa May hiervoor getekend heeft. Heronderhandelingen zijn voor het Europees Parlement niet aan de orde. Het wordt lastig voor Johnson om het Britse parlement mee te krijgen in zijn plannen om de gemaakte afspraken aan te passen. Lukt dat niet, dan volgen er misschien verkiezingen. Hoewel veel Britten tegen een harde Brexit zijn, is dat alternatief voor veel van hen ook niet aanlokkelijk. Dan kan de Labour-partij met Jeremy Corbyn aan de macht komen.
Effect op de financiële markten
De onzekerheid rond het VK heeft effect op de financiële markten. Bijvoorbeeld op de Britse munt. Hoe de financiële markten reageren op het vertrek is sterk afhankelijk van de wijze waarop het VK de Europese Unie verlaat. ABN AMRO hanteert sinds 2016 drie mogelijke scenario’s. We zien een ordelijke Brexit nog steeds als het meest waarschijnlijke scenario. Daarbij houdt het VK toegang tot de gemeenschappelijke Europese markt. Een scenario waarin het VK toch besluit om in de EU te blijven, is ook nog een mogelijkheid. Bijvoorbeeld als het tot verkiezingen zou komen.
Een wanordelijke Brexit die lijkt op een no deal is een derde scenario. Dat scenario heeft grote economische gevolgen. Als het Verenigd Koninkrijk uit de EU stapt, eindigen alle overeenkomsten en verdragen met de Europese Unie. Bijvoorbeeld over het vrij verkeer van personen en goederen. Ook over exporttarieven moet dan opnieuw onderhandeld worden. Dat zorgt naar verwachting voor een flinke verstoring van de handel. Slecht nieuws voor het bedrijfsleven. Het VK is een belangrijke exportpartner voor diverse Europese landen, onder andere voor Nederland. De handel met het Verenigd Koninkrijk leverde Nederland 22,7 miljard euro op in 2017, laten de cijfers van het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS) zien. Dat komt neer op 3,1 procent van het Nederlandse bruto binnenlands product.
Invloed op de welvaart
Een Brexit heeft naar verwachting een negatief effect op de welvaart van de Britten. De economische theorie en praktijk – onder andere tijdens de eerder genoemde splendid isolation – laten dat al tweehonderd jaar zien. Wel kunnen de Britten maatregelen nemen om de pijn te verzachten. Bijvoorbeeld door het creëren van een aantrekkelijk ondernemingsklimaat voor bedrijven. Het vertrek van de Britten raakt natuurlijk ook de valuta; hoe harder de Brexit, des te zwakker sterling. Maar de Britse munt is al zwak en het valt te bezien hoeveel daar nog af kan. Een zwakkere munt heeft voordelen, het maakt de export van Britse producten naar andere landen aantrekkelijker. Voor de exportpartners van het VK, zoals Nederland, geldt het omgekeerde: voor hen is een sterkere euro natuurlijk slecht nieuws.
Kosten van de scheiding
De afspraken over de kosten van het vertrek houden voor- en tegenstanders van Brexit bezig. Op basis van de afspraken die de vorige premier Theresa May maakte moet het VK nog jarenlang bijdragen aan de Europese Unie om te voldoen aan openstaande verplichtingen. Circa €36,3 miljard als het VK de unie eind oktober verlaat, zo schat het Britse Office for Budget Responsibility, vergelijkbaar met het Centraal Planbureau. Dit wordt ook wel de ‘divorce bill’, of de scheidingsrekening genoemd. Maar is het lidmaatschap wel vergelijkbaar met een huwelijk? Een overeenkomst waarin huwelijkspartners nog jarenlang aan elkaar verbonden blijven? Door alimentatie en zorg voor de kinderen. Of heeft het EU-lidmaatschap meer weg van het lidmaatschap van de sportschool. Waarbij het lidmaatschap na een korte opzegtermijn eindigt? Over die vraag gaat de discussie de komende tijd. De uitkomst ervan heeft een groot effect op de overheidsfinanciën van de VK in de toekomst en de begroting van de EU.
Europese Unie krijgt een nieuwe grens
Wanneer het VK vertrekt krijgt de Europese Unie er een nieuwe economische buitengrens bij, de grens tussen Noord-Ierland en Ierland. Ierland blijft bij de EU horen, Noord-Ierland bij het VK. De nu onbewaakte grens vormt na Brexit een makkelijke smokkelroute voor goederen van buiten de EU. Dit kan oneerlijke concurrentie voor Europese bedrijven opleveren. En producten die niet voldoen aan de EU-kwaliteitseisen komen zo op de markt. Betere grensbewaking is niet de oplossing.
De grens is namelijk belangrijk om meer dan economische redenen alleen. De scheidslijn loopt dwars door steden heen. Bovendien werd al in 1998 in het Goede Vrijdagakkoord vastgelegd dat de Noord-Ierse grens met Ierland open blijft. Dat akkoord maakte een einde aan het conflict in Noord-Ierland tussen katholieken die zich wilden aansluiten bij Ierland, en protestanten die bij het Verenigd Koninkrijk wilden blijven. Reden voor het Europese Parlement en het VK om speciale afspraken te maken over de grens. In de regeling die de backstop (vangnet) is gaan heten is bepaald dat het Verenigd Koninkrijk ook na de brexit voorlopig binnen de Europese douane-unie blijft. Er zullen beperkte grens-controles worden uitgevoerd. Deze afspraken zijn een doorn in het oog van voorstanders van Brexit, zij willen geen enkele bemoeienis van de EU met het VK in de toekomst.