Een duurzame en rechtvaardige economie, wat is dat eigenlijk?

Erasmus Universiteit Rotterdam heeft het Erasmus Economics and Theology Institute (EETI) in het leven geroepen, onder leiding van econoom Lans Bovenberg en theoloog Paul van Geest. Tijdens de presentatie van de miljoenennota refereerde minister van Financiën Wopke Hoekstra aan het werk van beide heren. Het EETI koppelt economie aan theologie en filosofie. Als het aankomt op samenleven, samenwerken en ideeën over een betere wereld kan de economische wetenschap hulp gebruiken van theologen en filosofen, die vanuit hun expertise bekend zijn met ethiek.

Kapitalisme verbeteren

Een bezinning op de grondslagen van ons economisch systeem is nodig. Uit onderzoek van de gerenommeerde Edelman Trust Barometer blijkt dat begin 2020 een meerderheid van de wereldbevolking van mening is dat kapitalisme meer kwaad dan goed doet. Dit zou onder andere verband houden met de perceptie van toenemende ongelijkheid. Of kapitalisme nu een noodzakelijk kwaad is of het beste economische systeem denkbaar, het is in elk geval zaak om een revolutie te voorkomen. Dus hoe kunnen we de parameters van het kapitalisme beter afstellen om niet alleen effectief te zijn voor de P van Profit, maar ook voor People en Planet? Over deze en andere vraagstukken buigt het Erasmus Economics and Theology Institute zich.

Lange tijd was economie voornamelijk gericht op verbetering van de materiële omstandigheden van de mens. Er is echter meer in het leven dan materiële behoeften. We hebben bijvoorbeeld ook sociale interesses en waarden die het nastreven waard zijn. Vandaar dat er terecht meer aandacht komt voor een economie die aansluit bij een breder mensbeeld.

Breder mensbeeld, andere economie

Hoogleraar Lans Bovenberg: ‘Wij bieden lessen aan waarin we leiders instrumenten aanreiken om aan het werk te gaan met een breder mensbeeld. Het mensbeeld dat nu nog vaak dominant is in de economie is te smal. Denk aan de homo economicus, die wordt verondersteld rationeel te zijn en stelselmatig kiest voor materieel eigenbelang. De economische wetenschap is inmiddels verder ontwikkeld en erkent dat mensen zich in hun gedrag ook laten leiden door waarden die voorbijgaan aan hun persoonlijke voordelen. De roep om een duurzamere, rechtvaardigere en minder ongelijke economische inrichting wordt steeds luider. Wij geven colleges over die nieuwe ontwikkelingen. Een terugkerende vraag is hoe mensen hun werk kunnen verbinden met wat zij in hun persoonlijk leven belangrijk vinden. We zien de mens als een geheel, niet alleen als werknemer die streeft naar winst. Vaak gaat het om high potentials binnen organisaties die we ook scholen in de nieuwste ontwikkelingen in de economische wetenschap.’

Het EETI probeert niet alleen recht te doen aan een breder mensbeeld, maar wil deelnemers ook een bredere visie op economie meegeven, vertelt Bovenberg. ‘Naast het adequatere mensbeeld willen we economie ook uitleggen aan de hand van de mens als samenwerkend wezen. Economie draait om samenwerking. Je zou de herkomst van de term (Oudgrieks: oikos is huishouden en nomos is wet, red.) zelfs kunnen vertalen als de regel van het samenwerken. Deze visie op economie willen we ook bespreken met een jonger publiek en daarom werken we aan een nieuwe lesmethode voor het middelbare economie-onderwijs. Daarin wordt het potentieel van samenwerken geïllustreerd. De economie is zeer succesvol geweest, mede door samenwerking, maar we hebben nu ook te maken met negatieve consequenties van dat succes. Er zijn terechte zorgen over het milieu en duurzaamheid, gelijkheid en ongelijkheid, en over meritocratie en de geestelijke druk die dat voor jongeren betekent.’

Het voorbeeld van Johan Cruijff

De mens is een complex wezen. De omstandigheden en onze samenlevingen veranderen met de tijd, maar wij blijven in essentie gelijk. We doen nieuwe kennis op en noemen dat vooruitgang, terwijl andere inzichten in vergetelheid raken. Ons leven draait om behoeften en mogelijkheden, op verschillende niveaus en met verschillende aspecten: het rationele, emotionele, materiële en spirituele. Onze economieën en samenlevingen weerspiegelen wie wij zijn, wat wij geloven en waar wij naar streven. Uiteindelijk worden we als mens gelukkiger als we naast het materiële aspect ook de andere aspecten van het mens-zijn aandacht geven. Dit gaat niet alleen om winst, maar feit is wel dat de P van Profit essentieel is voor de transitie naar een duurzame economie.

Bovenberg: ‘Ik illustreer dat met wat ik het Johan Cruijff-principe noem. In de eerste plaats bevecht de mens zijn plaats. In het geval van Cruijff moest hij zich eerst ontwikkelen tot heel goede voetballer. Daarna verschuift de focus naar een collectief en is het eigenbelang niet langer leidend, zoals Cruijff op een bepaald moment aanvoerder werd van de voetbalteams waarin hij speelde. Uiteindelijk zijn mensen zelfs in staat het wij-zij – in de Cruijff-analogie: teams tegen elkaar – te overstijgen. Dan richten we ons op het belang van allen. Cruijff deed dat met de Johan Cruyff Foundation. Onze colleges en cursussen helpen mensen zich te ontplooien en verdiepen door die stadia van ontwikkeling.’

Wij is meer dan ik

Paul van Geest, hoogleraar theologie, stelt dat de mens aangenamer wordt als hij of zij zich ervan bewust wordt niet de maat der dingen te zijn. ‘De homo economicus is een model dat ervan uitgaat dat de mens altijd consistent en rationeel handelt. Iedereen weet dat dit in werkelijkheid niet zo is. Nadeel van dit model is dat de mens centraal staat, terwijl die niet het middelpunt van de wereld is. Wij pleiten voor een mensbeeld waarin de mens zich veel meer als deel van een geheel ziet. Dat inzicht verandert zijn manier van handelen. Het impliceert ook dat je je ervan bewust bent dat je iets doorgeeft van wat je hebt ontvangen. Dat geldt niet alleen voor de aarde, maar ook voor talent. Talent heb je ontvangen. Je ouders hebben je in staat gesteld het te ontwikkelen. Daar moet je je bewust van zijn en dankbaar voor zijn, de mensen koesteren die je in staat hebben gesteld je te ontwikkelen tot wie je bent. Dat maakt dat je handelingen meer ten dienste van anderen komen te staan. Als je je ervan bewust bent dat je veel te danken hebt aan anderen, verandert dat je houding naar je medemens. Niet louter het eigenbelang staat centraal. Plat gezegd: doordat je niet al je succes jezelf toerekent, zul je aardiger zijn voor anderen en minder insisteren op een hoge bonus.’

Het besef dat de mens in relatie tot anderen bestaat is één ding, maar het gaat nog verder, legt Van Geest uit. ‘Als het gaat om het doorgeven van onze erfenis betekent dat ook dat wij een verantwoordelijkheid hebben ten opzichte van de mensen die nog geboren moeten worden. Zeker leiders en zij die behoren tot de haves – in tegenstelling tot de havenots – hebben een bepaalde plicht: hoe vorm je het huidige economische systeem zo om dat niet alleen groei en consumentisme heilig zijn, maar we daadwerkelijk verantwoordelijkheid nemen voor hen die na ons komen?’