Filantropie: Aanjager van innovatie en maatschappelijke verandering

Een groep vermogende Amsterdammers betaalde in 1865 uit eigen zak de aanleg van het Vondelpark, een groen rij- en wandelpark voor de werkende klasse in het grijze Amsterdam. Het bleek een schot in de roos: de inwoners kwamen er na een korte aanloopperiode graag. Hadden de filantropen van toen ooit kunnen denken dat anderhalve eeuw later meer dan 10 miljoen mensen per jaar gebruikmaken van ‘hun’ stadspark? Nee, maar deze en andere voorbeelden van filantropie spreken ook nu nog tot de verbeelding van vermogende particulieren. Niet dat het Vondelpark onmiddellijk een succes was. De arbeidersklasse omarmde het na de opening niet direct om in te wandelen, het werd pas geliefd toen het ook voor fietsers werd opengesteld. Bovendien hadden de oprichters de onderhoudskosten van een park van deze omvang onderschat, zodat ze het in 1953 overdroegen aan de gemeente.

Filantropie vindt zichzelf door opgebouwde ervaringen en nieuwe inzichten voortdurend opnieuw uit, zegt Frank Aalderinks, hoofd Filantropie Advies van ABN AMRO MeesPierson. Hij heeft de belangstelling voor filantropie zien toenemen, met als belangrijkste ontwikkeling de wens om gericht te geven. Mensen willen het verschil maken, stelt Aalderinks. Effectief geven: hoe kun je met je donatie de grootste impact bereiken? ‘Er is de laatste jaren een grote toename in het enthousiasme van vermogenden om te leren en zich te verbeteren als filantroop.’ Filantropie Advies helpt daarbij. Sinds 2012 adviseert en ondersteunt het klanten van ABN AMRO MeesPierson die willen goed doen met hun vermogen, kennis en netwerk.  

Schenken bij leven

Jaarlijks schenken Nederlanders zo’n 5,6 miljard euro aan goede doelen, laat het onderzoek Geven in Nederland 2022 van de Vrije Universiteit Amsterdam zien. De toegenomen welvaart speelt bij de groeiende interesse in geven aan goede doelen een grote rol. Zo hebben de babyboomers, de huidige 66- tot 75-jarigen, veel vermogen opgebouwd, veel meer dan de generaties voor hen. Het CBS schat dat er de komende jaren meer dan 900 miljard euro vererft. Naar naasten, maar ook naar goede doelen.

Aalderinks en zijn team zien dat veel klanten goede doelen in het testament opnemen. Ook wordt meer dan vroeger al bij leven – met de warme hand – geschonken. Een betrokken, planmatige aanpak kan de impact verhogen en levert gevers veel voldoening op. ‘Wie bij leven geeft ervaart zelf hoe goede doelen omgaan met de donatie en communiceren over het effect van een gift.’ De betrokken gever aarzelt ook niet om bij te sturen. ‘Afhankelijk van de ervaringen wordt een goed doel wel of niet in het testament opgenomen. Schenken tijdens je leven is in feite een voorportaal voor nalaten aan goede doelen.’

Effectiviteit en transparantie

Een vergelijkbare verschuiving naar actieve filantropie is zichtbaar bij het groeiende aantal vermogensfondsen. Opgericht door bedrijven en particulieren – vaak ondernemers – die met hun vermogen een specifiek doel willen steunen. Deze fondsen komen meestal tot stand met geld uit een legaat of nalatenschap na overlijden, maar tegenwoordig vindt de oprichting vaker al bij leven plaats, met de initiatiefnemer als betrokken filantroop. ‘Dat kan bijdragen aan de focus op effectiviteit’, zegt filantropie-expert Rien van Gendt.

Van Gendt is bestuurder en toezichthouder bij zowel vermogensfondsen als goede doelen en helpt grote filantropen en vermogensfondsen hun geefstrategie in te richten. Hij constateert dat zeker ondernemers meer impact verwachten van de doelen die zij steunen. ‘Voor hen is het vanzelfsprekend om het beleid en de effecten regelmatig te evalueren en de aanpak en doelen bij te stellen.’ Bijvoorbeeld door onderzoek te laten doen naar de precieze behoefte van de ontvangers, een ontwikkeling die Van Gendt toejuicht. ‘Je fikst niet zomaar een probleem met een gift vanuit alleen een buikgevoel. Het is veel effectiever om eerst te onderzoeken wat precies nodig is om het verschil te maken.’

Bijdragen aan maatschappij

Nederlanders tonen steeds meer initiatief en verantwoordelijkheid als het gaat om geven. Daar krijgen zij ruim baan voor van de terugtredende overheid, die meer zaken aan burgers overlaat. Van Gendt vertelt dat filantropen – naast donaties bij noodhulp – in toenemende mate bij willen dragen aan de oplossing van maatschappelijke problemen. ‘Filantropen durven innovaties aan te jagen en problemen op te pakken die voor de overheid te complex of te risicovol zijn.’ Dit leidt tot innovatieve, minder voor de hand liggende oplossingen.

Hij wijst op IMC Weekendschool, een stichting die jongeren tussen de 10 en 15 jaar uit sociaal-economisch achtergestelde wijken begeleidt bij hun school- en beroepskeuze. ‘De initiatiefnemers zagen dat deze groep voor grote keuzes over de toekomst staat, maar niet altijd een rolmodel in de eigen omgeving heeft. Door hen in het weekend te helpen bij het oriënteren op een beroep kunnen ze betere keuzes maken.’ Het grootste succes is volgens Van Gendt dat deze aanpak inmiddels wordt omarmd door het reguliere basisonderwijs. ‘Een perfect voorbeeld van de systeemverandering die filantropen proberen te bereiken.’

Snel en flexibel geefgeld

Aalderinks benadrukt dat filantropisch geld voor positieve maatschappelijke impact kan zorgen doordat het snel en flexibel kan worden ingezet waar dat nodig is. ‘Mensen zijn er zich van bewust dat filantropisch geld een beproefd middel is om verandering te stimuleren’, stelt hij. Anders dan de overheid kunnen filantropen snel geld en andere middelen vrijmaken om verandering te bewerkstelligen. Dat bleek tijdens de coronacrisis en ook nu weer, bij de hulp aan slachtoffers van de oorlog in Oekraïne. ‘In een paar dagen tijd wisten particulieren en bedrijven grote hoeveelheden geld, middelen en vrijwilligers bijeen te brengen.’

Problemen in de nabije omgeving vormen een belangrijke stimulans om te geven. ‘We zien een duidelijke trend dat klanten steeds vaker lokale doelen steunen’, zegt Aalderinks. Dat bevestigt onderzoek van de bank over de afgelopen tien jaar. ‘75 procent van de gevers kiest ervoor om maatschappelijke initiatieven in eigen land, stad of wijk te steunen. Tien jaar terug dacht je bij filantropie vooral aan doneren aan ontwikkelingslanden. Onze klanten steunen die doelen nog steeds, maar de aandacht voor problemen in de eigen omgeving neemt toe.’ Recente gebeurtenissen versterken die trend, zegt Aalderinks. ‘Door de coronapandemie en de vluchtelingenstroom die op gang kwam sinds de Oekraïne-oorlog zien klanten dat er ook dicht bij huis veel te doen is. Ze zijn ook geraakt door de stille armoede in Nederland en de toenemende vraag naar hulp van voedselbanken en ze willen juist rond thema’s als armoedebestrijding en kansengelijkheid in actie komen.’

Filantropen zoeken verbinding

In actie komen doen gevers steeds vaker samen. Filantropie draait niet langer om soloprojecten maar juist om gezamenlijke inspanningen. ‘Filantropen zoeken verbinding, om ervaringen uit te wisselen of om samen te werken. De bijeenkomsten die Filantropie Advies voor klanten organiseert zijn druk bezocht.’ Deelnemers spreken in de kleinschalige sessies graag met gelijkgestemden over filantropie, ziet Aalderinks. ‘Ze delen hoe ze hun tijd, geld, skills en netwerk inzetten voor een betere wereld en weten elkaar zo te inspireren.’ Een ontwikkeling die de bank toejuicht. ‘Want hoe meer filantropen zich verenigen, hoe groter de kritische massa om het verschil te maken.’

Kritische blik

Vermogenden kijken in de huidige tijd steeds kritischer naar hoe goede doelen het gedoneerde geld inzetten. ‘Zij willen weten hoeveel van hun donatie daadwerkelijk ten goede komt aan het doel; zegt Aalderinks. En willen zien wat de impact van de donatie is. ‘Dat is best lastig voor goede doelen, maar donateurs stellen steeds vaker deze voorwaarde aan hun gift,’ weet Aalderinks. De effectiviteit van de goede doelenorganisatie is een belangrijk criterium bij de selectie van goede doelen. Het team van Filantropie Advies kijkt samen met klanten naar de doelbestedingen van een goede doelen organisatie. Inzicht geeft klanten meer zekerheid dat de gift goed terecht komt. ‘Alle partijen in de filantropie sector moeten hun toegevoegde waarde voor de samenleving duidelijk maken, zegt Van Gendt. In zijn boek Filantropie terug naar de tekentafel, voor grote en kleine gevers, schetst hij een toekomst voor de filantropie. Als goede doelen relevant willen blijven, moeten ze kunnen inspelen op de veranderingen in de samenleving. En dus ook meer transparantie bieden. ‘Geef duidelijkheid over de impact van de hulp. Slagen organisaties daar niet in, dan worden ze in deze tijd van digitalisering mogelijk ingehaald door crowdfunding en direct giving initiatieven.’

Ruimte voor experiment

Effectiviteit blijft ook de komende tien jaar cruciaal voor filantropen, verwachten Aalderinks en Van Gendt. ‘Al moet er ook ruimte blijven om te experimenteren’, benadrukt Van Gendt. ‘Niet alles is immers in cijfers te vatten. Anders richt filantropie zich op een gegeven moment uitsluitend nog op wat je kunt meten, niet op de doelen die echt belangrijk zijn. Neem de Stichting Democratie en Media, die zich hard maakt voor de onderzoeksjournalistiek. Haar missie is bijdragen aan onderzoeksprojecten om zo het publiek beter te informeren. Maar hoe geïnformeerd het publiek precies is, is natuurlijk niet eenvoudig in cijfers uit te drukken.’ Voor Van Gendt hoort experimenteren en risico’s nemen bij filantropie, op voorwaarde dat het goede doel erover communiceert met de gevers. Hij maakt de vergelijking met private equity, waarbij investeerders beseffen dat niet alle investeringen winst opleveren. ‘Ook bij filantropie geldt dat niet alles lukt, maar dat is ook een waardevol leermoment.’

Volgens de experts zijn durf en creativiteit in de filantropie essentieel. ‘Experimenteer en vind nieuwe oplossingen voor maatschappelijke problemen’, luidt de oproep van Van Gendt. Daarbij kan de kennis van professionals nog beter worden benut. De in de Verenigde Staten populaire trust based philanthropy richt zich juist op vertrouwen zonder al die controle, door geld aan goededoelenorganisaties te geven zonder instructies over de besteding. Van Gendt: ‘Je vertrouwt er als gever op dat de ontvanger – een goed doel of een hulporganisatie – weet hoe het geld het beste kan worden besteed.’ Zulke vrij besteedbare financiering biedt de ontvanger de flexibiliteit om het geld daar in te zetten waar dat het hardst nodig is. ‘Dat vergroot aantoonbaar de effectiviteit.’

Toolbox van de gever

Een grotere effectiviteit bereik je ook door de gift op het doel af te stemmen. De traditionele gelddonatie is lang niet altijd de beste keuze, weet Van Gendt. ‘In de toolbox van de gever zit meer dan alleen donaties.’ Hij ziet een verschuiving naar wat hij ‘maatschappelijk investeren’ noemt. Afhankelijk van de behoefte van de ontvanger kan de gever ook investeren in een onderneming met een maatschappelijk doel, een bankgarantie geven of een lening aan een hulpproject verstrekken. ‘Donaties blijven belangrijk, maar we zien steeds vaker intelligente combinaties van verschillende geefinstrumenten.’

‘Donaties blijven belangrijk, maar we zien steeds vaker intelligente combinaties van verschillende geefinstrumenten’

Klanten van de bank staan ervoor open om financiële doelen met maatschappelijke doelen te combineren, zegt Aalderinks, die een groeiende interesse voor duurzaam beleggen en impact investeren waarneemt. Dat zijn investeringen die naast financieel rendement een meetbare maatschappelijke impact opleveren. Met een klant die iets wil doen tegen de klimaatverandering brengen we alle opties in beeld. Je kunt zowel met geefgeld als met duurzame beleggingen in bedrijven die bijdragen aan milieudoelstellingen positief bijdragen. Naast het doneren aan een goed doel, wil je ook laten zien wat de mogelijkheden van duurzaam beleggen, impact investing en het verstrekken van een lening zijn. De klant kan zo op verschillende manieren bijdragen aan een duurzamere wereld.

Overleg met ontvanger

Zo staat de filantropie nooit stil, maar blijft zij zich ontwikkelen. Met de focus op de behoefte van de ontvanger als een van de belangrijkste ontwikkelingen, stelt Aalderinks. Hij noemt Shift the Power als exponent van het groeiende bewustzijn, een beweging die de rol van westerse hulporganisaties in ontwikkelingslanden ter discussie stelt. Terecht, zegt hij: niet alleen de donor mag bepalen hoe een project wordt uitgevoerd, juist de ontvanger moet een stem krijgen. ‘Je ziet dat projecten met de beste bedoelingen worden gestart. Soms is er na verloop van tijd niets van over, een teken dat onvoldoende lokaal is afgestemd wat er echt nodig is.’ Overleg met de ontvangers is een must. ‘We moeten en kunnen meer leunen op lokale kennis, ervaring en menskracht.’

Van Gendt is het daar volmondig mee eens. ‘Als filantroop moet je je ervan bewust zijn dat jij niet de verandering in gang zet, maar de ontvanger die in actie komt met behulp van jouw gift’, zegt hij. ‘Bij de ontvanger of organisatie: dáár vinden de veranderingen plaats. Verplaats je als gever in de behoefte van die ontvanger, pas dan maak je echt het verschil.’