Tot voor kort speelde artificiële intelligentie, ofwel AI, zich achter de (beeld)schermen af. Denk aan Siri op de iPhone en de kijksuggesties van Netflix. Maar opeens staat AI in de schijnwerpers en moeten we allemaal nadenken over de kansen en gevaren.
Hoewel AI geen onbekende is, was de AI-explosie in de herfst van 2022 een verrassing. Ineens was generatieve AI overal. De bekendste verschijningsvorm is ChatGPT, de tool die razendsnel teksten kan schrijven, samenvatten of aanpassen. Scholieren, journalisten, bedrijven: iedereen sloeg aan het experimenteren. In krap een jaar tijd lijken we op weg naar een nieuwe wereld en in ieder geval een nieuwe arbeidsmarkt.
Kort gezegd kunnen AI-tools spraak verwerken, beeld herkennen, besluiten nemen en zelf leren. Vaardigheden waar tot nu toe altijd menselijke intelligentie voor nodig was. Ze worden vooral ingezet bij het stroomlijnen van processen, automatiseren van repetitieve taken en rangschikken van data en inzichten. Denk aan een machine die rotklusjes opknapt of de speld in een hooiberg vindt, en dat supersnel en zonder klagen. Op kantoor kunnen de taken bestaan uit roosters maken, standaardmailtjes opstellen, notuleren en gespreksverslagen typen.
AI-explosie
Wat veroorzaakte de explosie aan AI-toepassingen en -tools in zo’n korte tijd? Dennis de Reus, hoofd AI, innovatie en strategie bij ABN AMRO: ‘AI is niet nieuw, maar we hebben een lange AI-winter achter de rug, met af en toe een piek. Veel toepassingen waren tot nu toe een one-trick pony, het idee van algemene intelligentie was ver weg. Nu is de rekenkracht zo toegenomen en de hoeveelheid data ook dat de techniek intelligent overkomt.’
Hiermee komen we gelijk bij een gevoelig punt. Door de term intelligent ontstaat het beeld dat de computer zelfstandig gaat denken en, wie weet, de zaak overneemt. Hoe reëel is dat toekomstbeeld? Job van den Berg, partner bij het bedrijf ai.nl en medeauteur van het boek Kunstmatige intelligentie in 60 minuten, benadrukt dat de mens altijd het laatste woord moet houden. ‘Ik zie AI-toepassingen zoals ChatGPT als een soort superstagiair. Die kun je in korte tijd heel veel werk laten verzetten en dingen uit laten zoeken, maar mag nooit de eindverantwoordelijkheid krijgen over de uitkomsten. Het biedt jou vooral meer tijd om ander, hoogwaardiger werk te kunnen doen.’
Van den Berg vervolgt: ‘Door techbedrijven als Open.ai (ontwikkelaar van ChatGPT, red.) zijn de taalmodellen ineens veel sneller ontwikkeld en zo heeft de technologie het grote publiek bereikt. Het is gebruiksvriendelijk geworden. Hierdoor hebben bedrijven gezien dat je met AI een slim businessmodel in elkaar kunt zetten. Techreuzen als Microsoft en Alphabet (moederbedrijf van Google, red.) pompen er heel veel geld in. Tegelijk is dat ook het gevaar: de kennis van het algoritme en de ontwikkeling is naar mijn mening geconcentreerd bij een te klein aantal partijen.’
Mogelijke risico’s
Wat zijn potentiële gevaren? Misinformatie en deepfakebeelden de wereld insturen komt nu voor iedereen binnen handbereik. Ook kunnen hackers of andere kwaadwillenden systemen aanvallen en zo allerlei security- en privacyproblemen creëren. Overheden en regelgevende instanties moeten hard hun best doen om de ontwikkelingen bij te benen. In maart 2023 schreven techprominenten onder wie makers van AI zelfs gezamenlijk een open brief waarin ze vroegen om een ontwikkelpauze om de regels en het toezicht op orde te krijgen. Dit moet voorkomen dat kunstmatige intelligentie zelfstandig kan besluiten desinformatie te verspreiden of dat het zich niet langer door mensen laat uitschakelen.
De Europese Unie werkt aan de EU AI Act, wetgeving die nu op de agenda staat van het Europees Parlement. Daarin wordt onderscheid gemaakt tussen soorten AI. Zo is er narrow AI, met beperkte techniek. Deze tools kunnen maar één ding, zoals een robotstofzuiger. Vanwege het lage risico komen hier weinig beperkingen voor. Dan is er de categorie beperkt risico, zoals spamfilters. Hoog risico gaat bijvoorbeeld om tools die cv’s checken bij sollicitaties of een chatbot bij een klantenservice. Van den Berg: ‘Volgens de nieuwe wet moet de consument weten dat die met een bot praat en moeten AI-aanbieders hun algoritmes laten checken. Dit voorkomt dat een zelflerend systeem dingen leert die onwenselijk zijn.’
En dan zijn er nog systemen waarop een verbod komt, zoals gezichtsherkenning en algoritmes van het type waardoor het toeslagenschandaal bij de Belastingdienst kon ontstaan. ‘Ook ChatGPT valt onder hoog risico en Open.ai moet straks inzicht geven in hoe zijn algoritmes werken’, legt Van den Berg uit. ‘Wat je ziet is dat de EU vooroploopt in wetgeving, in tegenstelling tot de Verenigde Staten, terwijl ze daar wel veel harder gaan qua ontwikkeling.’
Zorgen over privacy
Lieke Lamb, CEO van Future Expertise Center en directeur van Women in Tech Nederland, begrijpt de zorgen over veiligheid. ‘AI kan natuurlijk net zo goed worden ingezet voor fraude. Bijvoorbeeld door een stem te repliceren, zodat het lijkt alsof je kinderen bellen. Ook onze privacy moeten we goed bewaken. Wist je dat het met AI mogelijk is om bij vrouwen te horen wanneer ze ongesteld zijn? Dan is hun stem namelijk net iets lager. Ook kan de scheidslijn tussen mensen die goed kunnen omgaan met deze nieuwe systemen en mensen die digitaal afhaken in korte tijd groot worden. Dat is een zorgelijke maatschappelijke ontwikkeling.’
Lamb is wel enthousiast over de gebruiksvriendelijkheid van de huidige tools en schrijft de plotselinge populariteit daaraan toe. ‘Het zelflerend vermogen betekent dat de ontwikkeling exponentieel gaat. Dat is net als iemand die een taal leert: ken je eenmaal een paar zinnen, dan gaat het snel.’ Zij voorziet dat we over een aantal jaar allemaal een digitale personal assistant hebben, die gepersonaliseerd voedingsadvies biedt, de vakantie precies boekt zoals we die willen en wellicht ook simpele financiële adviezen geeft.
Een bijzondere en misschien zelfs bizarre ontwikkeling die Lamb noemt is de tool Pi.ai: personal AI voor emotionele steun. ‘Die gaat echt met je in gesprek en is nu heel populair. Ik zeg weleens dat je AI kunt zien als een soort nieuwe god of therapeut, net waar je de voorkeur aan geeft. Ik ben heel benieuwd naar de uiteindelijke gevolgen, bijvoorbeeld in de zorg.’
Boost voor economie
De economische groei zal waarschijnlijk een boost krijgen door AI, aldus het onderzoek The economic potential of generative AI van McKinsey & Company. Het consultancykantoor schat dat generatieve AI het equivalent van 2,6 biljoen tot 4,4 biljoen dollar aan impact kan hebben op de wereldeconomie en dat alleen al voor de 63 cases die het geanalyseerd heeft. Om het in perspectief te plaatsen: het Nederlandse bbp schommelt rond 1 biljoen dollar, oftewel 1.000 miljard.
Op de arbeidsmarkt zal AI impact krijgen op softwareontwikkeling, advocatuur, consultancy, gezondheidszorg, maar ook op onderwijs. Was het bij robotisering vooral ongeschoold werk waarin banen bedreigd werden, nu zijn de witteboordenprofessionals aan de beurt. Door de mogelijkheid om natuurlijke taal te begrijpen, zal AI grote veranderingen teweegbrengen in werk dat een hoger opleidingsniveau vereist. McKinsey schat dat tussen 2030 en 2060 de helft van het tegenwoordige werk geautomatiseerd wordt. Er zullen nieuwe beroepen ontstaan en mensen moeten deels begeleid worden naar nieuwe banen.
‘Op afdelingen waar we een AI-toepassing geïntroduceerd hebben, willen ze al snel niet meer zonder’
Van den Berg ziet de snelle opkomst van AI als een scharniermoment in de economische geschiedenis. ‘Het is al eeuwen zo dat nieuwe ontwikkelingen banen kosten, maar wat je altijd ziet is dat er meer nieuwe banen ontstaan. Toen eind negentiende eeuw het papiergeld ineens geteld kon worden door machines, werden de geldtellers overbodig. Vervolgens kwamen er meer banklocaties, omdat deze mensen beschikbaar kwamen om klanten te helpen.’
Bij ABN AMRO ziet De Reus dat medewerkers AI algauw omarmen. ‘Op afdelingen waar we een AI-toepassing geïntroduceerd hebben, willen ze al snel niet meer zonder. Niet omdat ze het werk niet meer hoeven te doen, maar omdat ze sneller dingen kunnen opzoeken, gesprekken niet meer helemaal hoeven uit te typen en een deel van het routinematige werk wordt overgenomen.’
Geen hype maar blijvertje
AI blijft bij de meeste bedrijven voorlopig achter de schermen aan het werk, zij het op een grotere en bredere schaal dan voorheen. De tools zijn nog niet geavanceerd genoeg voor rechtstreeks contact, maar dat kan snel veranderen. De Reus constateert een groot verschil met eerdere hypes rond nieuwe technologieën zoals metaverse en blockchain. ‘Die zijn nog steeds veelbelovend, met dit verschil dat het gaat om niches, vaak zonder duidelijk verdienmodel. De AI-toepassingen zijn laagdrempelig en er wordt direct geld mee verdiend. Het is vergelijkbaar met de iPhone qua gebruiksgemak en snelle acceptatie. We gaan er echt nog heel veel van merken de komende tijd.’
AI in het kort
In de basis is generatieve AI puur statistiek: eerder een grote rekenmachine dan een talenwonder. Job van den Berg schetst wat daarbij kan misgaan. ‘Vroeg je naar een boerderijdier dat begint met een f, dan kon het zijn dat je kip kreeg als antwoord, doordat dat voor veel mensen het bekendste boerderijdier is. Vroeg je het nog eens, dan kwam de tool met fazant.’ Ook ligt bias, vooroordelen, op de loer. AI vertelt je wat het meest voorkomt in de data die het als bron gebruikt. Zo zal een plaatje van de brandweer een man zijn en iemand die stofzuigt meestal een vrouw, nog erger: racisme. ChatGPT als zoekmachine gebruiken is daarom discutabel en wellicht af te raden, zeker ook omdat het data van na 2021 niet meeneemt in zijn antwoorden. De tool geeft met opzet niet iedere keer hetzelfde antwoord, met als gevolg dat het niet altijd klopt. Als gebruiker moet je telkens checken of de tekst is gebaseerd op een redenatie of op feiten. Dat vraagt om een nieuw niveau van kwaliteitscontrole, zodat ’s werelds nieuwe superstagiair niet ongehinderd zijn of haar gang kan gaan.
Ook interessant
Heeft u een vraag over dit artikel?
De specialisten van ABN AMRO MeesPierson komen graag met u in contact.