Advocate Jo-an van der Tol staat wensouders bij

Springen door juridische hoepels

Een lesbisch stel dat met donorzaad zwanger wil worden, twee homoseksuele mannen die met hulp van een draagmoeder een gezin willen vormen of een alleenstaande vrouw met een kinderwens. Jo-an van der Tol is met haar praktijk WENS Familierecht volledig gespecialiseerd in alle juridische aspecten van wensouderschap. Ze werd erdoor gegrepen toen ze zich na haar studie op het familierecht richtte.  ‘Ik ben zelf hetero en kreeg op natuurlijke wijze kinderen. Ik realiseer me welke weg sommige mensen moeten afleggen om te komen waar ik ben. Voor homostellen is het dat het lastigste, omdat ze niet zelf kunnen baren. Je hebt altijd een ander nodig, een co-moeder of een draagmoeder. Die liggen niet voor het oprapen.’

Wie baart is juridisch de moeder

Of je een advocaat nodig hebt om het wensouderschap juridisch te regelen, ligt maar net aan de situatie, zegt Jo-an. ‘Als alleenstaande moeder met een kinderwens kun je naar een kliniek gaan om met donorzaad zwanger te worden. Daar komt geen advocaat aan te pas, je baart het kind en krijgt automatisch het gezag.’ Voor mannen is het een ander verhaal. ‘De Nederlandse wet zegt nog steeds dat degene die het kind baart de juridische zeggenschap heeft. Als man alleen, of als mannenstel is er altijd een vrouw die het kind baart. Je moet dan dus ook altijd naar de rechtbank om het officiële ouderschap te krijgen.’

Brief aan je baby

Haar werk begint al ruim voor de zwangerschap. ‘Ik maak een donorcontract, een meerouderschapsovereenkomst of een draagmoederschapsovereenkomst. De verwachtingen moeten hetzelfde zijn. Daarom vraag ik iedereen altijd om een persoonlijke motivatie te schrijven die ik opneem in de overeenkomst. Wat is nou echt je verlangen? Wat gun je de ander, wat gun je het kind, wat gun je jezelf? Sommige mensen schrijven een prachtige brief aan de baby.’ In het contract wordt veel vastgelegd. ‘Hoe ga je na de bevalling met elkaar om, hoeveel contact is er met de draagmoeder, wat verwachten jullie, wie betaalt welke onkosten, dat soort zaken moet je duidelijk afspreken. Ook praktische zaken zoals het regelen van een levensverzekering leg je vast. Er komt veel bij kijken.’

Ook advocaat van het kind

Bij draagmoederschap is het altijd duidelijk wat er moet gebeuren, zegt Jo-an. ‘Het kind gaat naar de wensouders en dat is dat. Bij co-ouderschap, bijvoorbeeld tussen een homostel en een lesbisch stel, moet je nog meer vastleggen, omdat je ook afspreekt hoe je na de geboorte het ouderschap samen gaat vormgeven en uitvoeren. Hoe vaak is het kind in het ene gezin en hoe vaak bij het andere bijvoorbeeld.’ De overeenkomst is een basis om op terug te vallen, stelt ze. ‘Al is het natuurlijk nooit in beton gegoten, als het kind na de geboorte iets anders nodig blijkt te hebben, dan moet je met elkaar in overleg. Ik ben me er altijd van bewust dat ik ook de advocaat van het kind ben.’

In Nederland zijn de mogelijkheden voor draagmoederschap zeer beperkt, daardoor wijken veel mensen met een kinderwens uit naar het buitenland om daar een draagmoeder te vinden. Dat maakt de zaken nog ingewikkelder. ‘De kinderen zijn soms statenloos, zijn niet in te schrijven op een zorgverzekering, krijgen niet altijd een Burgerservicenummer, kunnen het kind daardoor niet inschrijven bij een crèche.’ Ze zag een buitenlands heterostel dat ze begeleidt, ermee worstelen. ‘Hun kind zat zonder Burgerservicenummer noodgedwongen thuis. Kreeg niets mee van Nederlandse kinderen, van taal, van cultuur. Dat vonden ze nog erger dan het ongemak dat het opleverde voor hun werk. Hun kind telde niet mee in de maatschappij, zo voelde het.’

Wel ouder, geen zeggenschap

Jo-an moet vaak door veel juridische hoepels springen om alles goed te regelen voor wensouders. Zo is meerouderschap nog steeds lastig. ‘In Nederland kun je maar twee juridische ouders hebben. Als jij de derde of vierde ouder bent, bijvoorbeeld bij twee stellen die samen een kind opvoeden, dan heb je formeel geen zeggenschap en kan het kind niet van je erven. Ook al voed je het kind op vanaf de geboorte en kent het jou als vader of moeder.’

Bij draagmoederschap is het ook een ingewikkelde klus om het ouderschap juridisch bij de wensouders te krijgen. ‘Zelfs bij relatief eenvoudige zaken is dat vaak pas ver na de geboorte geregeld. Dat kan verregaande gevolgen hebben. Als er iets medisch is met de baby dan is de draagmoeder verantwoordelijk voor de beslissingen, ook al wil ze dat niet.’ De wet is nog star, stelt Jo-an. Als je juridisch niet de ouder bent, dan heb je bijvoorbeeld geen recht op ouderschapsverlof. ‘Terwijl die periode na de geboorte juist zo belangrijk is voor het hechten aan het kind en het wennen aan het ouderschap.’ De meeste bazen zijn gelukkig wel zo flexibel om iets te bieden, stelt ze. ‘Maar de rekening komt dan wel bij de werkgever te liggen.’ Tegelijkertijd ziet ze vooruitgang. ‘Rechters die stappen durven te zetten, beslissingen durven te nemen. Er komt steeds meer begrip voor afwijkende situaties. Ik heb meegemaakt dat een gemeenteambtenaar tijdens een zitting zei: “maar ik heb geen vakje om dit in te vullen”. Waarop de rechter zei: “dan maakt u maar een vakje”. Dat is superleuk om te zien.’

Jurisprudentie uitlokken

Zelf probeert ze regelmatig jurisprudentie uit te lokken met haar zaken. ‘Ik vind het leuk en belangrijk om een statement te maken. Ik vraag vaak dingen waar de wetgeving nog niet voor is gemaakt. Veel wensouders vinden het ook mooi om hiermee anderen te kunnen helpen. “Dien het maar in Jo-an”, zeggen ze. “Dan kijken we waar het schip strandt.” Ja, ik probeer echt te pionieren.’

Er zit wel beweging in de wetgeving, stelt ze vast. Een conceptwetsvoorstel voor draagmoederschap wordt als het goed is aan het eind van het jaar gepresenteerd aan de Tweede Kamer. ‘Dit moet beter worden geregeld. Medisch gezien kun je wel ouder worden, maar vervolgens mag je niet de echte ouder zijn voor je eigen kind, dat is heftig.’

Blije mensen

Ze heeft een uitdagende specialisatie maar tegelijkertijd is het ook dankbaar werk, stelt Jo-an. ‘Het gaat niet over geld of je gelijk halen, maar over het vormen van je gezin. Zo menselijk, zo mooi. Ik zie zo veel blije mensen, geboortekaartjes, hele fotoseries van baby’s. Dan realiseer ik me weer welke weg deze mensen moeten afleggen om hetzelfde gezinsgeluk te ervaren als ik.’